Wina ameyîne sewîyeyêke êdî kurdî sey “kart-kurt” bi name kerdêne û nê absurdîye waştêne pêro komelî de bidê qebûlkerdiş. No înkarkerdiş hema zî bi hawayêk sîstematîk dewam keno.
Goreyê îzahatê zanistî; însan hema pîzeyê dayîka xo de yo vengan eşnaweno û wexto ke yeno dinya zî tewr zêde dayîka xo dir beno. Girêdayîşê dayîke û tutî/e zere ra heta teber est o û xeylê çîyan dayîka xo ra museno/a. Mamosteya tewr verêne dayîke ya. Hem musnayîşê çekûyan de, hem kulturî de, hem werd û şimitişî de yanî rolmodela tewr verên dayîk a. Nê semedî ra wexto ke ziwan bêro vatiş, tewr verên “dayîke” yena hişê merdimî û coka zî termê “ziwanê dayîke” ca girewto. Ziwanê dayîke çira hende muhîm o? Çira pêro şarê dinya hende muhîmî dayê ci ke rojêke dîyar kerdê û sey roşan pîroz kenê?
Her serre 21 Sibate de pêro dinya de sey Roja Ziwanê Dayîke ya Dinya yeno pîrozkerdiş. Sebebê weçînayîşê nê tarîxî zî 1952 de Bangladaş de semedo ke ziwanê bengalî bibo ziwanêk fermî, protestoyî amebî kerdiş la hêrişê çalakîkeran amebî kerdiş û bi desan çalakîkerî amebî derbkerdiş û kiştiş. Hukmatê Pakîstanî waştibî ke tena yew ziwan bibo fermî û ziwanê bengalî qedexe kerdibî. Têkoşînî dir ziwanê bengalî zî ame qebûlkerdiş û êdî fermî de ca girewt. Nê semedî ra UNESCO 17 teşrîna peyêne 1999ine de 21 Sibate sey Roja Ziwanê Mîyannetewî îlan kerd. A roje ra nata pêro şarê dinya 21 Sibate sey roja ziwanê dayîke pîroz kenê. Heto bîn ra dinya de hema zî hîn ziwanî bindest ê. Dewletê ke tena fehmê faşîzm ser o awan bîyê, polîtîkaya yewperestî dewam kenê. Şarê dinya zî vera nê de semedê bîyayîşê xo şoriş keno. Helbet tu netew, tu nîjad û tu gane qedexeyê nasnameyê xo nêeşkeno qebûl bikero. Yê ke xo rê rêzdar bê, yê ke bi nasnameyê xo ser berz bê, hemverê qedexekerdişê ziwanî de nêeşkenê bêveng bimanê. Ewro roj kurdî nimûneyê tewr pîlî yê. Senî şarê Bangladaşî vera qedexeyê ziwanê xo sere wedaritî, şarê kurdî bi seserran o vera nê qedexeyê xidarî de xo ver danê. Bi awankerdişê Komara Tirkîya dir zextê ziwanê kurdkî ser o hîna zêde bîyî û polîtîkaya yew ziwanî ameye caardiş. Kurdê ke vernîya komere de îdare, weşanê rojname, şuxilnayîşê ziwanî de zêde problem nêciwîyayîne, badê rejîmê faşîstî yê Ataturkî de êdî tu wareyî de bîyayîşê înan rê destûr nêame dayîş. Kurdî na cografya de estbî la serê kaxidî de çinbî. Yanî kurdî ancax eşkenê bi nasnameyê tirkî bibê. Sewbîna bîyayîşê înan tu wareyî de nêame qebûlkerdiş. Mîyanê komara tirkan de semedê kurdan tena cayêk dîyabî, o zî qetlîam û binpaykerdiş bî. Serranê 1928î ra nata herfê kurdkî, rengê kurdî û xeylê çîyê kurdî qedexe bî. Ê serran de tedayê wina pîlî ameyîne kerdiş ke kesê ke kurdî qisey kerdêne rastê tewir tewir hêrişan ameyîne. Wina ameyîne sewîyeyêke êdî kurdî sey “kart-kurt” bi name kerdêne û nê absurdîye waştêne pêro komelî de bidê qebûlkerdiş. No înkarkerdiş hema zî bi hawayêk sîstematîk dewam keno. Tirkîya de xeylê miletî ciwîyenê la qanûnê tirkîya xêrcê tirkan tu netew, tu milet, tu ziwanî rê ca nêdano û destûr nêdano ke miletê bînî têduştî cuya xo dewam bikerê. Kulturê bînî êdî êdî mîyanê nê sîstemê yewperestî de helîyenê. Tabîî nê pêro çî zî game bi game ameyî kerdiş. Komare dir vernê de têgêrayîşê ke kurdî mîyanê înan de bî ameyî tesfîyekerdiş, hêzê înan zeyîf kerd. Cayê ke mîrîtî estbî, îdareyê ci wedarna. Medreseyê ke hêlînê ziwanê kurdkî bî, qedexe kerdî. Kovare û rojnameyan qedexe kerdî. Ê wextî de yê ke nê zulmî qebûl nêkerdêne û sere wedaritine zî estbî. Serkêşê kurdan ra sey; Şêx Seîd, Seyîd Riza, Zarîfe Ana, Alî Şêr û xeylê xoverdayoxî bînî ke vera dewleta tirkan vejîyayî estbî. No prosesê îmha û asîmîlasyonî serranê 90an de tewr bî xidar. Dewlete xususî zulm serê şarî de kerd ke dewanê xo terk bikerê û mîyanê bajaran de şarê kurdî nasnameyê xo ra dûrî bikewê. Vernê de hedefê ci zeyîfkerdişê hafizayê kulturî bî. Çike dewijê ke dewan de kulturê xo, nasnameyê xo bi asanî pawitine, şaristanan de, metropolan de mumkin nêbî. Dewan de her kes eynî ziwanî xeberî dayîne la bajarî wina nîyê. Her tewir komel ca gêno û merdim cayê fermîyan dir hîna rî bi rî maneno û no zî xo ra dûrbîyayîş awan keno. Badê vengkerdişê dewan helbet hêrişê polîtîkaya şerê taybetî bajaran de zî nêqedîya. Asîmîlasyono tewr tuj mîyanê bajarî de ame caardiş. Deyîran ra bigîrê, rengan ra, rengan ra bigî rê nameyan ra her tewir zextî kurdan ser o dewam kerd. Çiqas hêrişî dewam kerdî, hende zî têkoşîn hêzdar bî.
Helbet serkêşa nê têkoşîn û şorişî zî cinî bî. Cinî ke pîzeyê înan bi sunguyan qelişîya ancî bîyayîşê xo ra, ziwanê xo ra fek vera nêda. Keyeyê înan verê çimanê înan de bî welî, biisrar wayîrê kulturê xo vejîya û tutanê xo rê musna. Eke ewro roj hema zî no ziwan, no kultur payra yo, xêrê têkoşîn û wayîrvejîyayîşê cinî yo. Cinî esasê ziwanî ya. Hîkayeyî, deyîrî, duayî, dengbêjî nê pêro çî kerdî bêmerg û heta neslê ma neql bî. Belkî wareyê nuşteyî de hêzê cinî çinbî la edebîyatê fekî de cinî kerraya mîhengî ya. Badê serranê 80an cinîya kurde ke bi rêxistinê azadîye dir ancî nasnameyêk girewt, hem vera fehmê dewlete û hem zî vera fehmê camêrdîye sere wedarna. No hêz cinî hîna kerd biquwet û cinî her hetî de bi nasnameyê xo vejîya vernîya komelî. Êdî hetê edebîyatî de, hunerî de û xusîsî hetê ziwanî de tesîrêk pîl komelî ser o kerd. Kurdistan de no hêzdarbîyayîşê cinî, dewlete tersna. Na rey polîtîkayê şerê taybetî fîna dewre û waşt ke hêzê cinî qels bikero. Helbet hedefo ewil zî ziwan o û yê ke ziwan gane verdeno zî cinî ya. Dewlete senî nêzdî bî? Vernê de bi linga perwerdeyî cinî rê ziwanê aye kerd hacetêk şermî. Nê çî zî herêm herême kerdî. La hîn herêmî polîtîkaya asîmîlasyonî xeylê bi zanayîş û xidar bî. Goreyê çimeyê “Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişi” qalê Sidika Avar ke xususî semedê herêma Xarpêt û Dêrsimî ameya tayinkerdiş wina qal keno: “Komara Tirkîya demê xoverdayîşê Dêrsimî de hêz dabî polîtîkaya xo ya tirkkerdişî û her mamosteyêk sey mîsyonerêk tayîn kerdibî. Ê serran de kesa tewr zêde asîmîlekerdoxe Sidika Avar bîye. Semedê tirkkerdişê cinîyanê Xarpêt ra heta Dêrsim amebî wezîfedarkerdiş û bi nameyê mamostetî nê çî kerdêne. Sidika Avar ameyîşê xo yê Kurdistanî bi xo wina vana: “Ameyîşê xo yê tîya mi zanayîne. Ataturkî vatêne ke sebebê serewedaritişan nêwendiş o. Nê semedî ra Ataturkî waştêne tirkî bikewo nê herêman û her çî destê dayîkan de yo. Eke ma dayîkan rê tirkî bimusnê û tirkî bidê heskerdiş do tutî zî tesîr bibê û kulturê tirkî bi asanî qebûl bikerê. Eynî wextî de do kurdî ra û kurdbîyayîş ra zî dûr bikewê.” Sidika Avar zî vernê de xo şarê herême rê dana heskerdiş. Yanî bi nêzdîbîyayîşê “ez zî şima ra ya” nêzdî bena. Timî hetê wendekaran de bena û xo bi înan dana qebûlkerdiş û sempatî ke mabêne şarê kurdistanî û xo de viraznena. Sidika Avar dewamê qiseykerdişê xo de demê terteleyê Dêrsimî û pey ci wina qal kena: “Telefon mufetîşî rê ame kerdiş. Yê ke ameyê gulevarankerdiş, înan ra 8 tutî ameyê tepiştiş û teslîmê Sazgehê Pawitişê Tutan ameyê kerdiş. Mîyanê 8 tutan de 2 tenî emrê înan pîl bîyo û ma rê şirawenê. Do ewnîyayîşê înan mekteb bixo bikero. Semedo ke “keyeyê asîyan” ra yê do tena karê mektebî de bêrê şuxilnayîş.” Sidika Avar şina herêma Dêrsimî û kênayan arêdana. Helbet no semedê kênayî zanaye bê nîyo. No xususî semedê herêmêke xoverdayox ê, wayîrê îtîqadêk saxlem ê, wayîrê kulturêk bingeyînî hêrişêk o. Gama ke nê kênayan asîmîle bikerê, do keyeyêk asîmîle bikerê, keyeyêk do beldeyêk, beldeyêk mezrayêk, mezrayêk, qezayêke û qeza zî bajarêke. No pêro sey xelekêke yo û çiqas şino hîra beno. La mamosteyê sey Sidika Avar yê faşîstî çîyêk kerdî xo vîr ra ke rayberê sey Sakîne Cansiz do înan rê bibê cewabêk pîl û sîlayêk xoverdayîşî bidê rîyê înan ê gemarînî ro. Belê, çekê înan ê asîmîlasyonî, qirkerdişî estbî la hemverê nê de çekê cinîyanê ma yê xoverdayîş û serewedaritişî estbî. Sakîne Cansiz ke ewro semedê cinîyanê kurdan sembola xoverdayîş û şorişî ya, sîlayêk pîl da rejîmê faşîstî ro û înan ra mojna ke bi gulevaran, sunguyan, remnayîşan, asîmîlekerdişî de ê serkewte nêbîyê. Cinîyê kurdî rêxistinkerde yê, berardeyox ê, têkoşêr e û kayanê dişminî ra haydar ê.
Ê Kayê ke seserran bi wayîtî û biratî waştî ma bixapênê û cayê fermîyan de ziwanê ma sey “x” biname bikerê. Ma cinî êdî ferqê nê kayan de yê ke îqtîdar hetêk ra qanalê Trt Kurdî akeno û hetêk ra zî kanalê ma yê kurdkî padano. Ma ferqê ê kayê ke ê silamê kurdkî danê û vatişê ma yê “pêşî peya” pak kenê. Govendanê ma qedexe kenê û şarê ma tepişnenê la hetêk ra zî dewlemendîya govendanê Tirkîya qal kenê! Belê, ma rindî zanê ke ê do hemverê nê cinîyan û xoverdayoxan de vînî bikerê. Ma zanê ke do ziwanê dayîke pêwa pêro asîmîlasyon-otoasîmîlasyonî, pêwa pêro qedexe û tedayî timî gane bo û zîl bido. Do hişmendîyê kemalîzm, faşîzm, tirkîzm vînî bikero û Tirkîya de ziwanê ke ver bi çinbîyayîşê de yê bixelisyê û bîyayîşê xo domdar bikerê. No ziwanê dayîke ke vatişê kal û pîran o, do neslê ameyoxî de zimî bido. Ziwan semedê pêro şaran muhîm o la semedê şarê kurdî tewr muhîm o çike ziwanê ma rêça siranê tarîxî xo de hewêneno, nexşê rengînî yê kulturî neqş keno. Ziwanê dayîke nasnameyê eynike ma yo û çîyo ke ma keno ma yo û eynî wextî de neqlkerdişê hafizayê komelî yo.
Ziwanê dayîke, ma raştîya ma dir dano ciwîyayîş û kerraya esasê nasnameyê ma yê kolektîfî yo. Muhîmîyê ci helbet tenê semedê ronayîşê têkilî nîyo; semedê bîyayîşî, bîyayîşî dir kulturêk, tarîxêk û wetayêrê ciwîyayîşê parçeyêk komelbîyayîşî yo. Ziwanê dayîke însan bixo yo, şîîr o, destan o, şoriş o û xoverdayîş o!..
